Zazpigarrenera heltzean, Txomin eta biak baratu ginen elkarri so. Bihotza beraztu zitzaigun. Txominen begietan halako nigar lanbro bat iruditu zitzaidan. Beharba, une horretan, hura ere oroitu zen Migel ezagutu genuen egunetik beraren gelan iragan mementoetaz. Askotan elkarretaratzen ginen hiruak eta kasik beti Migelen gelan. Kabalek ere badituzte mendian beren leku laketak, itzal baten gatik edo iturri baten gatik! Migelen gela alta ez zen nihon ez dena: lehengo jauneriak bere sehientzat hegatzpean zedukan gelatxo horietako bat, tokia eskas aire, baina ixila. Bilakatu zen gure itzalpea, gure iturria.
Baitzakien Migelek wiskya genuela edarietan gustukoena, aladere hiritartzean gustuak ere doi bat aldatzen bide dira, beti bazuen gaminet txokoan botoila bat hastekoa. Horrela, gauean, goiz alderaino egoten ginen, edan eta pipa, geure herriko gora-beheretaz solasean. Zeren, geure gogoaren kontra eta beste arrazoin batzuren gatik, Parisen bizitzera behartuak baiginen. Gu, duela bizpalaur urte etorri ginen eta Migel geroxago. Guk laster hartu genituen Pariseko arak. Migelek aldiz irudi zuen beti pasaian bezala: bere erroak eta loturak beste nonbait zituzkeen. Bere lanetik lekora gutti ibilki zen Parise bisitatzen. Behin aipatu zigun Louvre museoa bisitaturik: ainitz gauza ikusgarri gustatu baldin bazitzaizkion, gogoa gaurko zeretara lehiatuagoa zuen, batez ere bere sor-herrikoetara...
Billancourten, Renault uzinan lan egiten zuen. Bera laborari semea zen. Bazuen bertute eta kalapio. Haseran zernahi ikusi zuen uzinako erritmoa ezin hartuz. Lotu zen halere uzinako lanari laharra lurrari bezala. Axalez bederen jarri zen horko arari, erritmo kontrakoen arteko tira-bira nihondik ezin garaituz. Lanetik lekora, bere erritmo normalera biltzen bide zen, pentsakor, orenak iragaten zituela munduko langileriaren arazoak, borrokak ikertzen, aztertzen eta sakontzen. Haren xedea zen sor-herrira lehen-bai-lehen itzultzea.
Bere begi beltzetan herri mina zekarren. Txominek eta biek, delako gau luze haietan, ikasi genuen gorde nahiko genuen mina ezin ahantzia zitekeela. Migelek lagunekin gozoki irri egiten zuen wisky basoa ezkerreko eskuan altxatuz. Gauerdi pasatu-ta izpiritua argi pindarretan jartzen baitzitzaion, hasten zen hasten solasean, ezin segituzko xenderetan garamatzala...
Oroitzen bide zitekeen ni bezala, Txomin! Hor geunden tente eta mutu, burutik behera jasan banbako batek zentzordatu bagintu bezala. Berriz ere konturatu nintzen gertakari batzuk, bukatuak eta jadanik iraganak izanagatik, gugan jarraikitzen dutela: gure izpirituan, gure sentimenean, gure haragian; beren herexa geugan barna utzia digutela; batzu direla suspergarri besteak aldiz etsigarri; gure eguneroko jarrerak eta joerak baldintzatzen dituztela... Bakoitzaren historia indibiduarena baino eremu zabalago batean errotzen da, segurki, hazten eta egiten ere. Baina bakoitzaren historia zinez pertsonala da, gorputzari lotua, sentimena eta pentsamena oratzeraino. Neure historia ulertzeko neure esperientziatik behar diot begiratu. Gertakariek nigan utzi herexak behar ditut errauspetik baztertu eta irakurri zerbait nahi baldin badut konprenitu bizitzaren eremu zabalean aurrera joateko. Gehiago, gertakariek nigan utzi kolpeak eta zauriak behar ditut bederazka bildu eta karrakatu nahi baldin badut jakin nondik nora joaki naizen eta nori mintzo: nihor nihon ez baldin badut aurkituko ere..., nihork nihon ez baldin banau entzunen ere... Bederen nik, jakin dezadan...
Txominek gakoa zerrapoan sartu zuen. Atea ireki zen.
Ohea desegina zen. Zoko batean «Le Monde» kaseta pila bat eta beste izkin batean, nahas-mahas, kaseta eta agerkari mota guzietarik. Kaderan pausatuak laneko pildak. Gaminetean wisky botoila bat oraino irekitzekoa. Txominek ez zuen tutik erraten. Ohointza batean bezalatsu zalukara genbiltzan, mugimenduak eta jestuak bipil. Wisky botoila pausatu zuen mahai gainean eta bi baso. Hasi ginen edaten...
Migelen arropak balisa batetan bildu genituen plegaturik. Zituen liburuak ere hartu genituen. Orri txuri pila bat ere bazen lurrean eta sahetsean kaier andana bat, haboroxak irakurri liburuetatik ateratu apuntez belztuak. Tartean harrapatu genuen kaier bat, azalean «Izerdi gunean» tituluarekin, segurrenik Migelen pentsamendu zenbait zekarkien...
Geure lana bukatua bezalaxe genuen. Jarri ginen berriz. Wisky zorta bat ixuri zuen Txominek basoetara.
Ixilune hartan Migelen falta barna sentitu genuen. Bazterrak txukun, norbait igurikatzen denean bezala, hor ginen goait ixil-ixila. Baina ez zen etorriko. Nihor ez zen hautematen eskalierraren zolan argia pizten eta mailak igaten bederazka. Bidean lagun bat edo beste topaturik, berandu zitzaionetz? Beharba etorriko zen. Ez zen etortzen. Orenak, ttaka-ttaka, markatzen zuen gauaren martxa. Ez zen hautematen. Ez zen etorriko. Migel urrun joana zitekeen eta bere gelan ez gintuen juntatuko, errezebituko. Migel, gaur eta gero, ez zen etorriko, urrunegi joana zen. Gauean barnegi sartua zen. Halakoak zituen begiak... Bere begi beltzak gaua zilatzeko, eta nihork ezagut ez dezakeen argidura me hean gauza xeheenak ikusteko, beren neurrietan inguratzeko eta haztatzeko. Bere burua ahantzi zukeen gauean eta gaueko zeretan joaki zitekeen amorratua, liluratua. Gauean murgildua, gauarekin batua, gauaren argidura biziaz xoratua, bere begi beltzak zer ororen erran-nahi gordea urratzen ari zitezkeen. Gauaren eremuan sakonegi joana zitekeen gugana berriz itzultzeko. Halakoak zituen begiak... Ez zen etorriko.
Ez zen arralleriarik! Txomin eta biak ari ginen edan eta pipa, gara batean trein baten beha aspertuak agitzen zaigularik bezala: erran gaiak oro erranak eta atzarririk egoteaz begiak hantuak. So eta so beste puskileriarik hor nonbait baratzen zenetz, deus ez genuen ahanzten zoko-mokoetan. Eta partitzera ezin mentura halako presentzia batek han kokaturik atxikitzen bagintu bezala. Irudi espazioak galduak genituela edo espazio guziak gela hertsi hortan tinkatuak zitzaizkigula. Mendian gertatzen den bezala lanoak bideska eta xenderak bat-batean tapatzen dituelarik: ez jakin zein aldetara abia, haztamuka baizik, zangoak non finkatzen diren ongi kasu eginez, ziloka batean ez itzulipurdikatzeko. Holako mementoetan, mugimendu eta jestuak bizigabetzen bezala dira gorputza bera kasik poxolu sentitzen duzula. Ohea plegatua, balisa zoladura gainean etzana, bakarrik mahai gainean wisky botoila eta gure bi basoak, gela ttipia arrunt garbi eta huts gelditu zen. Elektrika argi ahulean gure gorputzen itxura flakoa. Halako jestu arrunt batekin Txominek mahai gainean pausatu zuen «Izerdi guneak» deritzan kaierra. Botz erlats batekin hasi zen irakurtzen...