Pentsaketa nindagoen gure herriko langileei, Bermeoko eta Donibane Lohitzuneko arrantzaleei, itsas-hegietan, zelaietan eta mendietan utziak genituen lagunei... Elkarrekin iragan mementoak gogoratzen zitzaizkitan, batez ere udako gaualdi beroak Ondarroako ANAIAK ostatuan: itsas-aire gaziak legortzen zizkigun geure aurpegi izerdituak. Hor biltzen ginenok ahaide aire bat baginuen: itsasoak lurrean zizelatuak gintuen, buruz eta gorputzez trinko, gudurako.

      Wisky zorta bat hurrupatu zuen Txominek. Brau xutitu zen, gela hertsian harat-honat ibiltzen abiatu. Besoak papo gainean kurutzatuak, ilun eta pentsakor zabilen. Sekulan ez bezala orduan ohartu nintzen Txominen gorputz gora eta zabalari. Langile manifestapen batetan elkar ezagutu genuen, Eibaren. Gure soak kurutzatu ziren eta adiskidetu ginen. Geroztik elkarri jarraiki gara guduan nola desterruan. Harat-honat erreposki ibilki zen zerbait hauts beldur izan balitz bezala.

      «Noiz zen xuxen Zumarragako delako gau hura?» galdetu zidan...

      Jitez mutiko alaia zen Txomin, baina gertakari bortitzak jasan zituen eta haren soak zekarkien trebes halako lanbro mehe bat. Oraino haurra zela aita galdu zuen oihanean zuhaitz ebakitzen ari zen batez. Ama laguntzeko eta beste laur haurrideak hazteko, gazterik hasi zen uzinan lanean. Eta langileen arazoak beretu zituen.

      «Oh, duela bospasei urte...» ihardetsi nion.

      Lagun baten etxean ginen. Lanean ari ginen uzinan ez zen laneko segurantziarik. Biziki baldintza gogorretan ari ginen. Askotan saiatu ginen zerbait ardiestera. Baina nagusiek indarra beren alde zedukaten. Langileek, lana gal beldurrez, ez zuten arriskurik hartu nahi: beren lan orenak egin eta kito! Nahiago zuten etxeko trankiltasuna: irabazia eta etxea! Haatik, militanteen lanari esker, emeki-emeki eta urtetik urtera, zerbait aldatzen ari zen: kontzientizazioak zekarren bere ondorioa. Oraikoan greba luze bat muntatzen eta apailatzen ari ginen. Bagenekien langile guziak alde genituela, lan kondizione txar horietaz leporaino aseak zirelakotz. Zenbait egunen buruan hastekoak ginen eta geure organizazioa artoski muntatzen ari ginen.

      Pablok buru argia zuen. Ari zitzaigun erraten: «Ez laxa oraikoan, suerte ona baitugu. Behar diegu erakutsi indartu garela, bururaino joateko prest garela, gu gabe deus ez dezaketela. Ez lotsa. Atxik gogor... Etzi eginen diagu errespontsable guzien billera, informazioak zehazki emanen dizkiegu...»

      ...Jose Mari etorri zen orduan baizik-eta denonziatuak ginela eta laster eskapi behar genuela... jadanik zenbait lagun hartuak zituztela... eta halako...

      Tract guziak Pablok beregain gorde zituen. Hasarre ginen, baina zer egin? Laster bazterrak xahatu genituen. Ez zen gutartean solasik, berri txar horrek erdiz-erdi hautsi gintuen. Hainbeste urtetako lana erreusitzeko punduan, horra non ginen desjabetuak, deslotuak. Salatze bat aski izan zen den-denak purruskatzeko. Nondik nor hortaratu ote zitzaigun: gutarteko bat ala beste norbait? Mesfidantza kurritu zen batetik bestera. Pablok ere deus ez zekien, bakarrik hori: poliziak uzina inguratu zuela eta militanteak harrapatzen ibilki zela. Elkar hitzartu ginen non berriz elkarretaratu. Gaua ilun beltzean zelakotz, Txomin eta nik jo genuen Nafarroako mendietara.

      Zenbait egun barne Baionan ginen. Hitzartu bezala beste lagunak hor topatu genituen, elkarri berri eman genuen eta erabaki Parisera joatea. Joan ginen joan... Txomin etxegintzako enpresa batetan brazero plantatu zen, ni aldiz banko batetan paper triatzen eman ninduten. Geroztik Parisen bizi ginen. Horiek oro tarrapatan bezala pasatu ziren, karkula handirik gabe. Bide guziak hetsiak edo trabatuak gertatzean, ezinezkoa zitzaigun karkuletan egotea. Instintoak bultzatu gintuen trakatua den abere baten antzera. Ezjakinak luzaz ibili ginen Pariseko kale ertzeetan, kezkatuak eta minberatuak geure lotura guziak hautsirik. Geroztik halako zauri sakon bat barrean: zauri beroa, samina, kiratsa, abere kolpatu baten so tristea!

      Txomin nondik zebilen, ez nekien. Purro bat piztu zuen.

      Migelen kaierra hartu nuen eta irakurtzea segitu...

      ...