Ez dira beharba hain arraro zuhaitzak hiri batean, baina arraro bezala dira immeubla arteko samats hertsian. Samats honetakoak beltz-beltza ezagun ziren ilunpean. Hostoak galduak, biziaz hustuak irudi zuten beren adar deseginekin.
«Ikusten duka hemengo oihana?» erran zidan behin Migelek.
Ez nion baitezpada ordu arte halaxet kasu egin delako oihanari! Betire presan nindabilen eta ardurenik gauaz. Arrenkuraz burua hantua. Egun hartan haatik, igandea baitzen, biak elkarrekin baskalduak ginen, La Grillade ostatuan, Denfert-Rochereau plazan. Ongi baskalduak eta doi bat beroan. Arratsalde apala zen Migelekin sartu nintzelarik. Bekan ginen elkarrekin goxoan egoten. Ez nuela halako prisarik segitu nintzaion apairu denboran hasi solasen harian hartua. Metroan jende gutti zen: Espaiñol, Italiano eta Araba, haurreriarekin. Beren beztiment desberdinekin eta koloredunekin, astegunetan ez den giro alai bat zekarten estazio inguruetan.
Migelen immeublako samatsera ttuku-ttuku ailegatu ginen.
«Ohartua haiza hortxetako haritz horri?» erran zidan Migelek.
«Ez diat sekulan halaxet kasurik egin hemengo ingurumenari», erantzun nion.
Beste platana eta zuhaitz artean, bazen haritz bat bere oparotasun guzian handitua eta hedatua.
Petigora behatzen ziola, Migelek segitu zuen:
– Arrasterietan, lanetik etorrita, bakarrik naizela, ene leihotik kanpora begira, ez jakin zeri pentsa, zer egin, nostalgia pizu batek hartzen naik. Hik ere sentitu dukek, Jose, sentitzen dukek, etxetik hain urrun eta atzerri hontan, zer izaten ahal den bakartasun hori...
– Alta ez diagu ez arrabotsak falta...
– Arrabotsa, arrabotsa, hala duk ba, Jose, arrabotsa karrikan, arrabotsa metroan, arrabotsa lanean, eta, oraino, gauean, bukatzen ez den arrabotsa... Buru-bihotzak nahitaez hartzen, trebeskatzen, zorotzen dituen arrabotsa. Batez ere gauean, ohean ezin lokartuz arrabotsak ziztatzen hauelarik heure arrenkuretan, heure nahigabetan, heure buruko-minetan. Desesperaturik loaren bila habilelarik eta zerbait abiatzen zaukalarik eta arrabotsak berriz trenkatzen daukalarik, eta heure buruaren aurrean ezin antzakatuz bakar-bakarrik aurkitzen haizelarik...
– Ganbara txar batean, presondegi batean bezala. Deusik ez duk heurerik. Ez duk telefonarik. Ez duk ezagun bat aski hurbil ezinbestean bederen haren ganat joateko...
– Edo behar dik aski akitua izan, leherregina, ganbaran sartuta arrunt lokartzeko. Edo, doi bat forman, leiho hegitik, murru pareta eta zuhaitz kasko hauen gaina baino urrunago amets batean ihes ibiltzeko.
So egiok haritz honi, bere enbor eta adarrekin, zuhaitz bastart hauen artean bakarti. Eta imajinatzen diat, bere etsipenaren etsipenez, gizon batek zuela hemen landatu bere biziaren irudimenaren finkagitzat. Ez duela aspaldi, Itsasuko plazan gazte abertzale mordoska, batek haritz ondo bat landatu zuen bezala. Eta zendako zuten behin Euskaldunek haritza hautatu beren libertateen sinbolo bezala? Eta zendako zuten bada Gernikan landatu? Eta, zendako, gaur ere, gabiltzak geure sinboloak haritzean imajinatzen eta finkatzen? Erroak deseginak ditugularik, harri-enborra falta zaigularik, hostoak pusan ez ditugularik, zendako gabiltzak, indar eta borroka, ebaki diguten haritzaren inguruan geure libertateak imajinatzen?
Ezagutzen ote duka Peio eskultorea? Behin ikusten izan nintzaiokan eta erakutsi zizkiakan harrizko buru batzu, begi eta sudur, baina ahorik gabe. Begi larri batzu mundu osoari irekiak, mundu osoaren jabe. Sudur hantu bat mundu osoa usnatzen, mundu osoaz hazia. Baina ahorik gabe, hitz bat ezin atera, ele bat ezin murmurika. Erakutsi zizkiakan buru biribil batzu mundu osoaz biribilduak: gure herriko mendiak eta itsasoak, gure herriko ibarrak eta zelaiak, gure ur meheak eta lodiak, gure lur lantuak eta pentzeak, beren kolore eta argidurekin, denak mira zitezkeen barruan. Jakintzaz apainduak eta gizatasunez jori: sentimendu eta gutizia, amets eta xede, arralleria eta nigar, sorgune, iturri nasai, ikaragarriko bizitasunez animatuak. Baina denak hor, hantxe-hementxe lurrean landatuak, lurrari lotuak, lurrari elkartuak, elkarri so ixil-ixilik, ezpain hetsiak, mihi kokatuak, mihi ebakiak, aho mutuak. Peiok erran ziakan, buruok sinbolizatzen zutela euskaldun mutua. Edo, xuxen errateko, mintzatzea debekatu dioten euskaldun jendea. Zernahi pentsatu diaukuie: frantsesa, espaiñola, latina, greka eta beren eskolak, gure euskara galerazteko, suntsitzeko. Zernahi jukutria asmatu diaukuie: gerla eta historio, gure herritik urrunduak izateko eta gure identitatea puskatzeko. Eskultorearen lana duk, Jose, harri horien ezpainak xorroxtea, mugitzen has daitezen. Gure eta denen lana duk geugan dugun bizitasunaz eta odolaz gure buruak altxatzea. Geure kexuan, geure erasian, geure hizkuntzan erranen garelarik, bazterrak hasiko dituk ikaratzen. Nik erranen deat, Jose, bazterrak hasiko dituk aldatzen.
– Etxepareko Joanesek, duela bost mende, Buzunaritzetik, Eiheralarren gaindi, euskara atera zikan Garaziko plazara, eta Garazitik mundura. Bere poema zoragarrietan eta askatuetan euskara abiarazi zikan munduz-mundu dantzara. Euskaldun gizonak eta emazteak, beren melodia lilluragarriekin, euskal hitzen trostan eta klaxkan, agertu zitukan beren mundu menditsu eta urtsuekin, beren sentimendu gogor eta beroekin, beren oihanetako zuhaitz eta loreekin. Gizonak eta emazteak, farrandan, euskararen dantzan koropilatuak, bidez-bide eta plazaz-plaza, mendi kaskoetatik eta ibarretatik, zelaietan gaindi, itsasoetaraino eta urrunago. Eta euskara, denetan, hasi zukan bere espazioak zizelatzen; haitzur eta pala, haizkora eta aihotz, segitu zikan bere eremuak irekitzen, largatzen, apailatzen. Mendeak trebeskatuz, Joanesen intuizioak harrapatzen gaitik, hi eta ni, eta gure herriko anai-arrebak eta atzerrian bizi diren Euskaldunak. Mendeak gaindituz, Joanesen ametsak barruraino inarrosten gaitik. Galdu ez den euskara, gure mundu gordearen sorgunea eta gure identitearen finkagia, berriz gugan hasia duk erakitzen, gure ezpainetan ari duk odol berritzen, gure gorputz osoan ari duk dantzatzen. Ikasiko ditiagu Xuberoko kantu zaharrak, gauean luzatzen diren aire melankolikoak, eta argi urratzean, esnatuko gaituk eguzkiaren beroarekin. Gure herri-bestetako elkarretaratzeetan, karriketan, plazan, ostatuan, gure jokoetan, gure izerdiaz eta gure odolaz, gure hizkuntza agortua hasiko duk mintzatzen, hasiko duk kantatzen, hasiko duk gure buru-muinetan hostokatzen eta loratzen. Peioren buru borobilak aterako dituk lurretik eta, elkarri hizketan, elkar aurkituko die eta elkar ezagutuko, bidaia luze baten ondotik familia berekoei gertatzen zaien bezala; mende guziak trebeskaturik, jauzinik eta gainditurik, elkar juntatuko dituk eta beren espazioak kurrituko ditie, inguratuko ditie, denak berriz izendatuz. Euskararen eleak gure hiri eta herrietako harrietan zizelatuak izanen dituk; gure bide eta karriketan, nola ur erauntsiak burrustan ixurtzen diren, jauzteka erabiliko dituk gure ezpain beroen mugimendu sukartsuan. Gure itsasoetan, gure zelaietan, gure ibarretan, gure oihanetan, gure mendietan, euskararen eleak odolez eta izerdiz haziko eta hanpatuko dituk eta berriz ere gure bilguneetan melodia erotikoak eta alaiak adituko dituk sinfonia suspergarrienean. Geure historiaren pusketak bilduko ditiagu eta lotuko geuk bizi dugunaren hariaz. Geure biziguneetatik euskaraz idatziko diagu geure identitatearen poema: itsasoen uhainekin, gure leihorrak baino urrunago, kantatuko ditik honek gure jeinu apartekoaren obrak. Uhainen erritmoan dantzatuko ditiagu geure eremuetako mendiak, ibarrak eta zelaiak, geure oihanetako zuhaitz hostoen firrinda, eta erreka zolan dihoan iturritxoaren murmurika.
Zeren gure herritarrak ez baitira jende tontoak! Ezagutzen ditie harriaren eta egurraren zainak, aroaren aldarteak, mendiko bazka motak. Lurraren intziriak hautematen ikasi die. Haizearen itzuliak segitzen bazekie. Trumoiaren pasaiak ez ditik izitzen. Itsasoa ere doi bat hezi die beren arrantzaldi luzeetan. Eta beren mundua elestatzen ikasi die mendiko zorrotzarekin, zuhaitz hostoetako firrindarekin, ureko freskurarekin, lurreko intziriarekin, harriaren gogorrarekin, egurraren bikainarekin, eguzkiaren dirdirarekin, haizearen biguinarekin. Eta beren mundua duk aro ederra, ekaitza, oihanetako lore basa, iturriko ur freskoa, lurraren emaitza, haize hegoa, euri erauntsia, neguko hotza eta udako beroa, larrazkeneko iratze gorria, primaderako promesa. Euskararen hitzekin, euskararen hitzetan, nola eskultoreak harriarekin eta egurrarekin, erraten dizkiguie bizi dituztenak: koloreak eta ilunpeak, sortzeak eta heriotzeak, ametsak eta xedeak, bozkarioak eta goibeldurak, amodioak eta samurgoak, zohardiak eta trumoiak, eta beste asko gauza...
– Bilbon, Donostian, Atarratzen, Baionan, Gasteizen, Donibane-Garazin, Iruñan euskararen irrintzinak gure jendeak bilduko dituelarik, Jose, gizon eta emazteak, haur eta gazteria, kaldan, suharki elkartuko dituelarik..., hala duk, gure bazterrak hasiko dituk oparotzen.
Indarkako lan bat egin izan balu bezala, Migel izerdi uharretan jarri zen. Haritzaren hosto artetik eraman zuen bere soa tristura luze batean. Gaua zetorren pollikiño gure flakezia guziak eztitzera. Haize arin batek higitzen zituen zuhaitzaren hostoilak. Ixilune sakon baten ondotik, Migelek jarraiki zuen, ukabilaz enborra azkar jotzen zuela bietan:
– Baina, geure herrian eta atzerrian, zendako gaituk debekatuak? Zendako gaituk kontrabandan bezala bizitzera behartuak? Espaziorik gabe. Askatasunik gabe. Pizti lanjeros batzu bezala gaituk ikusiak eta bazter guzietatik huxatuak.
– Nik ez zekiat zer pasatzen den jendeen tripatik, jendeen burutik. Nik ez zekiat nolaz gaixtakeria gugan landatzen den. Ala gaixtakeria mikorik gabe berdin basatzen ahal ote garen? Itsasoa ere, zendako da batzutan bare eta beste batzutan ekaitz gogor? Haizea, zendako da batzutan zirimola xoragarri eta beste batzutan arrunt basati zuhaitzak botatuz, etxeak eta funtsak xehakatuz? Bare izaten ahal dena, zer gisaz da hola basatzen? Nik ez dioiat konpreni zer pasatzen den jendeen bihotzetik elkarrentzat hoin gaixto bilakatzeko, herraz eta mendekioz elkar suntsitzeko...
Ttipian, sugeak ez nintioian ikus. Orain ez zekiat, haiek ere bakandu bezala baitituk. Zer beldurra sugeentzat! Oroitzen nauk, ekainako bero minean, eskolarako bidean, Aroztegiko mahastiko murru zaharretan suge batzu kaliturik. Hortxe suge bat, murru gainean luze-luzea etzana, harri zaharren koloreekin nahasia, luze-luzean tiratua eguzkiaren bero guzia beretu nahi izan balu bezala. Hor nonbait makil bat harrapatzen nian eta gora altxatzen. Zango punttetan, azantzik egin gabe, polliki-pollikiño sugeari hurbiltzen nintioian. Sugea ez zukan ohartzen ere. Lo zukeian eguzkiaren beroan indargabetua, bahaki nola geldi-geldia, harri zaharren gainean. Banba, garkoan, makil ukaldi gaitza ematen nioian, eta beste bat segidan, eman ahala azkar, odola bero nueno. Eta sugeak gorputz altxatze bizi bat egiten zikan behin, baina mugimendu osoa erdi hautsirik ttafla erortzen zukan harri zaharrean, arrunt kolpatua. Hila izanagatik, halako bulta gaixto batean, beste bizpahirur makil ukaldi ematen nizkioian ene errabia kalda eztitu arte. Behiak mendira alatzean, zenbat aldiz ez zainak agitu, ote artetik jalgi suge bipera batzu bertan kalitzea. Izialdura latzaren ondotik, halako goxotasun bat sentitzen nian gorputz guzian. Makil puntan biltzen nian sugea eta besainka debruetan hara botatzen.
Odola bero sentitzea, zainak eme akulatzea, gorputzean indarra sendotzea, ez duk uste, Migel, zerbait dela jende batentzat? Bere izialdura eta beldur guziak kukutzen ahal dituelarik halako basakeria kolpeetan. Bere ahulezia eta flakeziak itzaltzen ahal dituelarik animaleko oihu batzu erasian botatuz, dena espantu eta zalaparta. Ni, ez nauk baitezpada harritzen batzu besteen ipurditik baldin bazihoazek aharra xekatzen eta pizten, beharrezkoa baitzaiek norbait direla uste izateko, beharrezkoa baitzaiek beren beldur ikaragarria ixilarazteko. Ez dik hanbat sorgina izan behar ohartzeko botere mota guziak beldurraren gainean sortzen direla, indarkeriaz nausitzen eta finkatzen direla, eta beti indarkeriaz irauten ere dutela beste indar bortitzago batek uzkaili arte. Den jenderik boteretsuena ahulena bilakatzen duk indarrak flakatzen zaizkiolarik eta jakin-ezak bere harrokeria sartzen duela orduan! Bai, besteak aski sofriarazi ondoan, besteak manupean aski tinkatu eta xurgatu ondoan, jakin-ezak holakoari espantuak sartzen zaizkiola, herbail eta konkor bere indar famatuak senditzen dituenean. Baina beldurra ez zaiok laxatzen, lotuagotzen baizik...
Irri karkailaz hasi ginen biak. Joan ginen afaltzera.